500 Yıllık Bilmece: Piri Reis Haritası ve Şaşırtıcı Keşifleri

Tarihi haritaları düşündüğümüzde, genellikle deniz canavarları, pusula işaretleri ve tahmin karışımıyla çizilmiş garip kıyı çizgileri içeren soluk parşömenler hayal ederiz. Ancak arada bir, bu haritalardan biri sadece yaşıyla değil, taşıdığı gizem ve mucizelerle de öne çıkar. Bu haritalardan biri, Osmanlı İmparatorluğu'nun usta bir amiral ile haritacısı olan Piri Reis tarafından hazırlanmıştır.

16. yüzyılın başlarında, uydu görüntüleme ve küresel konumlandırma sistemlerinden çok önce, Piri Reis tarihçiler ve meraklıları arasında hala merak ve tartışma uyandıran bir dünya haritası çizmeyi başardı. Nasıl olur da 500 yıl önce yaşamış biri dünyanın bazı bölgelerini böylesine esrarengiz bir doğrulukla tasvir edebilir? Bu bilgiyi toplamayı nasıl başardı? Ve en ilginç olanı da, bu durum bize onun yaşadığı dönemde küresel keşiflerin ve bilgi paylaşımının hangi düzeyde olduğunu göstermektedir.

Piri Reis'in keşifler ve kültürel alışverişlerin merkezî olduğu dünyasını anlamak, eserlerinin önemini daha iyi anlamamıza yardımcı olmaktadır. Öyleyse, deniz yolculuklarının tehlikeli olduğu, sırların altın gibi takas edildiği ve bir Osmanlı amiralinin bilinen dünyayı tek bir ceylan derisi üzerinde yakalamaya cüret ettiği 1500'lerin başlarına geri dönmeye hazır olun!

Piri Reis Kimdir?

Piri Reis sadece bir haritacı değildi. O bir Osmanlı amirali, muhteşem bir denizci ve gerçek bir bilginiydi. 1470 civarında Gelibolu'nun bir sahil kasabasında doğan Piri Reis, dalgaların ritmiyle ve limana yanaşan gemilerin hareketliliğiyle çevrili bir ortamda büyüdü. Deniz sadece onun hayatının bir parçası değil, hayatının ta kendisiydi.

Piri Reis sadece bir haritacı değildi. O bir Osmanlı amirali, muhteşem bir denizci ve gerçek bir bilginiydi. 1470 civarında Gelibolu'nun bir sahil kasabasında doğan Piri Reis, dalgaların ritmiyle ve limana yanaşan gemilerin hareketliliğiyle çevrili bir ortamda büyüdü. Deniz sadece onun hayatının bir parçası değil, hayatının ta kendisiydi.

Denizcilik kariyerine, efsanevi bir Osmanlı korsanından donanma komutanına dönüşen amcası Kemal Reis'in rehberliğinde başladı. Birlikte Akdeniz'de yelken açtılar, savaşlara katıldılar, Osmanlı çıkarlarını korudular ve yol boyunca denizcilik hakkında bilgi topladılar. Bu ilk yolculuklar Piri Reis'e sadece denizde gerçek bir deneyim kazandırmakla kalmadı, aynı zamanda Arap, Portekiz, İtalyan ve hatta İspanyol gibi çeşitli kültürlerden yabancı haritalara, deniz haritalarına ve seyir bilgilerine de erişmesini sağladı.

Ancak Piri Reis'i diğerlerinden ayıran asıl şey bilimsel bir anlayışa sahip olmasıdır. Diğerleri denizin heyecanıyla yetinebilirken, o gördüklerini ve öğrendiklerini titizlikle belgeledi. Meraklı, analitik ve bilgiyi paylaşma konusunda tutkulu olan Piri Reis En tanınmış yazılı eseri Kitab-ı Bahriye'de (Seyir Kitabı) Akdeniz dünyasının zengin bir coğrafi ansiklopedisidini oluşturmuştur.

Piri Reis'in bu haritası, ünlü Seyir Kitabı Kitab-ı Bahriye'den alınmıştır. Avrupa ve Akdeniz'e odaklanan harita, denizcilere ayrıntılı ve pratik deniz rotalarında rehberlik etmek amacıyla hazırlanmıştır. Titiz bir gözlem ile Osmanlı denizcilik geleneğinin en iyi örneklerinden birisidir.

Tabii ki en büyük katkısı olan ve yazımızında asıl odak noktası olan 1513 yılında yarattığı dünya haritasını da unutamayız. Ceylan derisi üzerine inanılmaz bir doğrulukla çizilen harita; (onun zamanına ve hatta belki de bizim zamanımıza göre bile) Avrupa, Afrika ve hatta Amerika'nın bazı bölgelerini içermektedir. Kolomb'un ilk yolculuğundan sadece yirmi yıl sonra bir Osmanlı amiralinin böyle bir bilgiyi derleyebilmiş olması, 16. yüzyılın başlarında dünyanın birbirine ne kadar bağlı olduğu hakkında bize çok şey anlatmaktadır.

Piri Reis sonunda Osmanlı donanmasına amiral olarak atanır, ancak sonraki yılları pek de iyi geçmez. Siyasi gelişmeler ve yaşanan çekişmeler 1554 yılında idam edilmesine yol açar. Yine de geride bıraktığı bilim, gözlem ve sanatın birleşimi olan mirası, bugün bile tarihçilere, coğrafyacılara ve meraklı zihinlere ilham vermeye devam etmektedir. Bu yüzden bir dahaki sefere onun adını duyduğunuzda, aklınıza sadece “havalı bir harita çizen adam” gelmesin. Medeniyetlerin bilgeliğini bir araya getirerek bir deri parçasına kazıyan ve ardında hâlâ tüm gizemi çözülememiş bir miras bırakan denizci âlimini aklınıza getirin.

Piri Reis Haritasının Hikayesi: Ne Zaman, Nerede, Nasıl?

Cesur kaşiflerin, mistik toprakların ve bilinen dünyanın sınırlarına ulaşmaya çalışan krallıkların zamanı olan 1500'lerin başına geri dönelim. İşte bu büyük keşif çağında Piri Reis adında bir Osmanlı amirali olağanüstü bir şey yaratmaya karar verdi: İslam ve Batı dünyasının daha önce gördüğü hiçbir şeye benzemeyen bir dünya haritası. Peki, bu harita tam olarak nasıl hayata geçti?

1513 yılında Piri Reis ünlü haritasını, Osmanlı haritacılığında sıklıkla kullanılan dayanıklı ve esnek bir malzeme olan ceylan derisi üzerine çizdi. Ancak haritayı bu kadar ilgi çekici kılan şey sadece yaşı ya da üzerine çizildiği malzeme değildi aksine içeriğiydi. Piri Reis bir şekilde kıyı şeritlerini -özellikle Güney Amerika'nın bazı bölgelerini ve hatta muhtemelen Antarktika olarak düşündüğümüz bölgeyi- şaşırtıcı bir doğrulukla, dönemin birçok Avrupa haritasının başardığının çok ötesinde tasvir etmeyi başardı.

İşin ilginç yanı Piri Reis tüm dünyayı bizzat kendisi dolaşmadı. Çok çeşitli kaynaklardan bilgi topladı; Arap haritaları, eski Osmanlı deniz haritaları ve belki de en etkileyici olanı, Kristof Kolomb tarafından çizilmiş bir haritayı kullandığını iddia etmesidir. Bu ayrıntı, Piri Reis'in haritanın her bir parçasının nereden geldiğini açıkça anlattığı, haritanın üzerine serpiştirilmiş notlarda (“efsaneler” olarak adlandırılır) yazılıdır. Bu tür bir şeffaflık nadirdir ve tarihçiler için inanılmaz derecede yararlıdır.

Bazıları Büyük İskender zamanına kadar uzanan yaklaşık 20 farklı harita ve çizelge kullandığını söylemektedir. Sanki çeşitli kültürlerden ve zamanlardan gelen bilgi parçalarını kullanarak tarihi bir bulmacayı bir araya getirmiş gibi gözükmektedir. Uydu verisi ya da GPS'in olmadığını ama yine de el yazması parşömenler ve denizci hikayelerinden yarı doğru bir dünya haritası oluşturabildiğinizi düşünün. Hayranlık uyandırıcı değil mi?

Harita, Osmanlı İmparatorluğu'nun bir deniz kalesi olan Gelibolu'da çizilmiştir ve denizciler için pratik bir araç olarak düşünülmüştür. Avrupa ve Afrika'nın batı kıyıları ile Amerika'nın doğu kıyılarını göstererek esas olarak Atlantik Okyanusu'na odaklanılmıştır. Bu harita daha büyük bir dünya haritasının parçası olmasına rağmen ne yazık ki günümüze sadece üçte biri ulaşabilmiştir.

Bu, Piri Reis tarafından çizilen 1513 tarihli dünya haritasının günümüze ulaşan kısmıdır. Bu harita Avrupa, Batı Afrika ve yeni keşfedilen Amerika kıtasının bazı bölgelerini göstermektedir. Bu haritanın 500 yıldan uzun bir süre önce yapılmış olmasına rağmen, özellikle Güney Amerika boyunca kıyılardaki çarpıcı doğruluğu insanları hayrete düşürmektedir. Harita ayrıca deniz canavarları, pusula gülleri ve Osmanlıca yorumlarla süslenerek bilim, sanat ve hikaye anlatımını tek bir başyapıtta harmanlamaktadır.

Kısacası, Piri Reis'in haritası merak, işbirliği ve cesaretten doğmuştur. Tek başına değil, dünyanın bilgi birikiminin özenle bir araya getirilmesiyle oluşturulmuştur. Bize 16. yüzyılda bile fikirlerin karadan, denizden ve ağızdan ağıza çok uzaklara seyahat ettiğini göstermiştir. Ve belki de Piri Reis haritasını bu kadar kalıcı kılan sadece bir coğrafya kaydı olması değil, aynı zamanda insan hayal gücünün ve dünyayı anlamaya yönelik olan ortak susuzluğumuzun bir sembolü olmasıdır.

Haritanın Şaşırtıcı Özellikleri

Haritada ilk gözümüze çarpan unsurlardan biri, özellikle Güney Amerika kıyı şeridinin bazı bölümlerinde görülen coğrafi doğruluğudur. Üstellik haritanın 1513 yılına ait olduğunu düşünürsek birisinin günümüz teknolojisinin yardımı olmadan bu bölgeleri ayrıntılı bir şekilde tasvir edebilmesi fikri şaşırtıcı olmaktan başka bir şey değil. Modern standartlara göre mükemmel olmasa da, harita Güney Amerika'nın doğu kıyılarını günümüz atlaslarıyla çarpıcı bir şekilde aynı hizada göstermektedir. Ama bekleyin iş daha da garipleşiyor.

On yıllardır süren tartışmaları asıl alevlendiren şey, bazılarının Piri Reis'in Antarktika'yı buzsuz olarak tasvir ettiğini iddia ettiği haritanın güney kısmıdır. Evet, doğru okudunuz. Bazı araştırmacılar (ve pek çok çevrimiçi teorisyen) haritanın alt kısmında gösterilen dış hatların Antarktika'nın gerçek buzul altı kıyı şeridine benzediğine inanıyor. Antarktika, resmi olarak 1820 yılına kadar keşfedilmemişti; bu, söz konusu haritanın hazırlanmasından 300 yıldan fazla bir süre sonrasına denk geliyor. Üstelik bu toprakların büyük bir bölümü binlerce yıldır buzla kaplı olduğunuda düşünürsek Piri Reis bu bilgileri nasıl edinmiş olabilirdi?

İşte burada efsane ile gerçek birbirinden ayrılıyor. Piri Reis haritasının buzsuz bir Antarktika'yı gösterdiği fikrine karşı çıkıldı. Akademisyenler ve teorisyenler, söz konusu bölgenin aslında Güney Amerika'nın yanlış yorumlanmış bir parçası olabileceğini, Piri Reis'in kaynaklarındaki sınırlamalar nedeniyle garip bir yönde çizilmiş olabileceğini belirtmişlerdir. Kendi yazılarında, bazıları Portekiz ve Arap kaynaklarından olmak üzere, hatta bir tanesinin bizzat Kristof Kolomb'a ait olduğu söylenen 20 kadar çizelge ve harita kullandığı belirtilmektedir. Dolayısıyla gizemli bir kara parçası gibi görünen şey, pekâlâ daha eski ve tutarsız kartografik kaynakların bir araya gelmesinden oluşuyor olabilir.

Antarktika teorisi çürütülmüş olsa bile, haritanın derleniş biçiminde yadsınamaz derecede yenilikçi bir şey bulunmakta. Matematiksel kesinlik, boylam tahminlerinin kullanımı (ki hassas deniz kronometrelerinin icadından önce bu oldukça zordu) ve çeşitli bilgi sistemlerinin entegrasyonu. Bunların hepsi 1500'lerin başları için genellikle hayal ettiğimizin dışında çok daha karmaşık bir düzeyde küresel bilgi alışverişine işaret etmektedir.

Başka bir gizemse harita hiç boş alan içermemektedir. Piri Reis, kesin bilgiye sahip olmadığı yerlerde, Ortaçağ ve İslam haritacılık geleneğini izleyerek bu bölgeleri mitolojik yaratıklar ve hayali coğrafyalarla doldurmuştur. Bu yaklaşım, hem bilimsel bir çabanın hem de hikâye anlatıcılığının birleşimi olarak, merak ve hayal gücüyle beslenen zengin bir dünya görüşünü yansıtmaktadır.

Gerçek mi, Efsane mi?

Piri Reis haritasının şaşırtıcı doğruluğu ve dikkat çekici kıyı çizimleri sizi de düşündürmüş olabilir: Tüm bunlar gerçek olamayacak kadar iyi mi? Yıllar boyunca pek çok kişi aynı soruyu sordu. Özellikle haritanın, Antarktika’yı resmî olarak keşfedilmeden yüzyıllar önce gösterdiği iddiası başta olmak üzere, harita zamanla çılgın teorilerin ve cesur iddiaların odağı hâline geldi. Peki, bu iddiaların arkasında gerçekten bir doğruluk payı var mı?

En popüler teorilerden biriyle başlayalım: Piri Reis’in, Antarktika’yı bir şekilde buzlarla kaplı olmadan çizmiş olması. Bu düşünceye göre haritanın güney kısmı, Antarktika'nın bir bölgesi olan Kraliçe Maud Toprakları'nın buzla kaplı olmasaydı görünecek olan kıyı şeridine benziyor. Bu teorinin savunucularına göre, böyle bir ayrıntının açıklanabilmesi ancak eski uygarlıkların ileri bir teknolojiye sahip olmasıyla mümkündür… ya da tavşan deliğinden ne kadar derine indiğinize bağlı olarak, dünya dışı varlıkların yardımıyla.

Haritayı kapsamlı bir şekilde inceleyen tarihçi ve haritacılık uzmanı Gregory McIntosh'a göre, bu Antarktika teorisi basitçe incelemeye dayanmıyor. İlk olarak, haritadaki güney kara parçası yakından bakıldığında Antarktika'nın şekliyle gerçekten uyuşmuyor. Bu, Güney Amerika’nın imgesel bir uzantısı gibidir. haritacıların boşlukları tahminlerle doldurduğu ya da kimi zaman hatalı kaynaklardan ögeler aldığı ilk haritalarda sıkça rastlanan bir durumdur.

Sky History'nin “Debunking the Biggest Antarctica Conspiracy Theories” başlıklı makalesi de bu sansasyonel iddialara eleştirel bir gözle bakıyor. Sözde “Antarktika bağlantısının” çoğunun, hem gerçek hem de mecazi anlamda, hayal ürünü ve harita üzerindeki fazladan yorumlamaların bir sonucu olduğunu açıklıyor. Bu iddialara çarpıtılma, sanatsal ifadeler ve o dönemde coğrafyanın henüz standartlaşmamış olması da eklenince, Antarktika ile olan benzerlik giderek azalıyor.

Peki bu bizi nereye götürüyor?

Piri Reis haritası inkar edilemeyecek kadar etkileyici ve 1500'lerin başında var olan bilgi düzeyi ve bilgi paylaşımı hakkında bize çok şey anlatıyor. Eski insanların uydu benzeri teknolojilere ya da uzaylı yardımlarına sahip olduğunu kanıtlamaktan çok daha şaşırtıcı olan şey: Dünyayı mümkün olan en iyi şekilde bir araya getiren, dünya çapındaki kaşiflerin, denizcilerin ve âlimlerin merakı, işbirliği ve azmidir. Bu eylemler bizlere insan yaratıcılığının hafife alınmayacak bir olgu olduğunu göstermektedir.

Kaynakça

1. Üniversitesi, Piri Reis. “Piri Reis University.” Piri Reis Üniversitesi, pirireis.edu.tr/en/about-us/sailor-bilgin-piri-reis.

2. Traylor, Dean. “The Reality and Myth of the Piri Reis Map of 1513.” HubPages, 19 Sept. 2023, discover.hubpages.com/education/The-Reality-and-Myth-of-the-Piri-Reis-Map-of-1513.

3. Moul, Russell. “Piri Reis Map: Unraveling the Myths and Realities of an Ancient Chart.” IFLScience, 27 July 2023, www.iflscience.com/piri-reis-map-unraveling-the-myths-and-realities-of-an-ancient-chart-70015?

4. Feagans, Carl. “Piri Reis Map and Claims of Antarctica.” Archaeology Review, 1 May 2017, ahotcupofjoe.net/2017/02/piri-reis-map-claims-antarctica.

5. “The Piri Reis Map of 1513 : Gregory C. McIntosh : Free Download, Borrow, and Streaming : Internet Archive.” Internet Archive, 2000, archive.org/details/gregory-c.-mc-intosh-the-piri-reis-map-of-1513/page/47/mode/2up.

6. “Debunking the Biggest Antarctica Conspiracy Theories.” Sky HISTORY TV Channel, www.history.co.uk/articles/debunking-the-biggest-antarctica-conspiracy-theories?