Yakın Ama Uzakta: Teleskop Nedir ve Çeşitleri Nelerdir?
- Işık Arda Yardımsever
- 1 gün önce
- 5 dakikada okunur
Hayatta hepimizin yakından veya kendi gözümüzle görmek istediği şeyler vardır. Öncelikle bir insan, evcil hayvan veya bir bina olabilir. Fakat bu listeyi genişletmek isterim. Gezegenler, yıldızlar, pusuda yatan düşmanlar veya vahşi hayvanlar. İşin mantığında görmek istediğimiz çoğu şey uzaklarda. Ancak bu sorunu giderecek bir buluş mevcut: teleskop. Peki bu aygıt nasıl çalışır detaylı bir şekilde biliyor musunuz?
Cevabınız hayır ise doğru yerdesiniz çünkü tam kapsamlı bir teleskop nedir, teleskop nasıl çalışır ve teleskop çeşitleri nelerdir inceleyeceğiz. Konuyu daha da uzatmadan direkt başlayalım.
İçindekiler
Teleskop Nedir?
Teleskop, kullanıcının uzağındaki cisimleri ucundaki yakınlaştırıcı merceği sayesinde göze yakın gösteren optik bir alettir. Temel yer ve uzay teleskobu olarak ikiye ayrılır. Ayrıca tür olarak mercekli, yansıtmalı ve birleşik teleskoplar bulunur.
Teleskop Nasıl Çalışır?
Genel olarak en yaygın olan optik teleskoplar, uzaktaki cisimden ışığı toplar ve bu ışınları odaklayarak cismin büyütülmüş görüntüsünü verir. Yansıtmalı teleskoplarda görüntü önce birinci, sonra ikinci aynaya yansıtılarak çalışır. Radyo teleskopları ise radyo dalgalarını toplayarak veriyi sinyallere dönüştürür. Kızılötesi teleskoplar ise cisimlerden yayılan ısıyı algılayarak görüntüye dönüştürür.
Morötesi, X-ışını ve gama ışını teleskopları yeryüzünde çalışamaz çünkü bu ışınlar atmosferden geçemez. Bu nedenle uzaya yerleştirirler.
Teleskop Ne İşe Yarar?
Uzak nesneleri yakın göstermekten yanı sıra, teleskop ne amaçla kullanılır? Uydu izleme, uzay gözlemleri, hava durumu takibi, askeri gözlemler, doğa gözlemleri ve denizcilik alanlarında da teleskoplar büyük bilgi toplama aletleridir. Örneğin, gezegenleri gösteren teleskop ile güneş sistemimizi yüzyıllar öncesinden keşfettik.
Teleskop Kullanım Alanları
İster kişisel hobiler ister askeri görevler veya uzay gözlemleri için kullanılan teleskopların elverişli olduğu çeşitli alanlar bulunur. Kısaca bahsetmek gerekirse:
Astronomi: Yıldızlar, gezegenler ve diğer gök cisimlerini takip etmek için.
Uzay Gözlemleri: Kara delikler, süpernovalar ve evrenin kendisi ve kanunlarını gözlemlemek için.
Radyo Astronomisi: Görünmeyen evreni radyo dalgalarıyla keşfetmek için.
Askeri Amaçlar: Hedef izleme ve keşif yapmak için.
Uydu ve Uzay Aracı Takibi: Yapay uyduların konumu ve hareketlerini izlemek için.
Doğa ve Vahşi Hayat Gözlemi: Yaklaşılması tehlikeli hayvanlar ve doğa olaylarını incelemek için.
Denizcilik ve Navigasyon: Ufuk çizgisinin ötesini görebilmek için.
Eğitim: Uzay ve gözlemciliğe ilgi duyan öğrencilere eğitim verebilmek için.
Amatör Gözlemcilik: Kişisel olarak uzaya şahit olmayı hobi edinmiş kişiler için.
Anlayacağınız, teleskop diye geçmeyin, neredeyse her önemli alanda bu optik cihazdan faydalanıyoruz.
Yer Teleskobu ve Uzay Teleskobu Farkları
Yer ve uzay teleskobu arasındaki en büyük fark bulundukları konum ve gözlem kalitesidir. Adından da anlaşılacağı üzere, yer teleskopları dünyada, uzay teleskopları dünya atmosferinin dışında bulunur.
Yer teleskopları atmosferin iç kısmında olduğu için hava koşulları, ışık kirliliği ve atmosferdeki dalgalanmalar gözlem kalitesine etki eder. Uzay teleskopları bu faktörlerden etkilenmediği için gözlem kaliteleri her zaman daha yüksektir. Örneğin James Webb Uzay Teleskobunun kaliteli fotoğrafları tüm dünyada haber olmuştu.
Öte yandan, yer teleskoplarının bakımı ve gelişimi daha az masraflıyken uzay teleskopları için tam tersidir. Fakat yüksek çözünürlüklü morötesi veya kızılötesi gözlem kabiliyetleri sebebiyle maliyetli olmaları normaldir.
İlk Teleskopu Kim İcat Etti?
Teleskobun tarihçesi 2 Ekim 1608'de Hollandalı Hans Lippershey ile başlar. Lippershey, teleskoba “uzaktaki şeyleri yakındaymış gibi görebilmek için” mesajıyla tanıtmıştır. Ne komiktir ki bu icattan birkaç hafta sonra mercek uzmanı Hollandalı Jacob Metius, aynı alet için patent başvurusunda bulunmuştur. Fakat Metius’un başvurusu reddedilmiştir. Ayrıca, aynı dönemde yaşayan Galileo Galilei, ortaya çıkan optik cihazdan haberdar olmuş ve kendi versiyonunu geliştirerek güneş sisteminin mantığını çözmüştür.
İlk uzay teleskobunun yapımı ise daha yakın tarihtedir. Yale Üniversitesinde astrofizikçi Lyman Spitzer, 1946’da atmosferdeki bozulmayı önlemek için büyük bir teleskobun avantajlarını özetleyen bir makale yayımlayarak ortaya fikir attı. Yaklaşık 20 yıl sonra, 7 Aralık 1968’de Stargazer takma adıyla The Orbiting Astronomical Observatory 2 (OAO-2), NASA tarafından ilk uzay teleskobu fırlatıldı.
Geçmişten Günümüze Teleskop Çeşitleri
Ucunda küçük bir mercek olan bir icattan devasa boyutlarda inşa edilen ve uzayda çeşitli gözlem yapmaya kadar gidebilen bir cihaza dönüşen teleskobun sayısız çeşitleri bulunur. Şimdi kısaca tüm teleskop çeşitleri ve özellikleri nelerdir bakalım.
İlk Teleskoplar
17. yüzyılda ortaya çıkmış ilk modellerdir. Işığı mercekten geçirerek odaklar ve görüntüyü verir. Bu teleskopları uzay gözlemleri için kullanan ilk kişi Galileo Galilei’dir. Ay ve Jüpiter’in uyduları gibi parlak gök cisimlerini detaylı bir şekilde gözlemlemesini sağlamıştır. Bu teleskoplarda merceklerin neden olduğu renk dağılması gibi optik sorunlar nedeniyle daha gelişmiş modellerine kısa sürede ihtiyaç duyulmuştur.
Aynalı Teleskoplar
1668 yılında Isaac Newton tarafından geliştirilmiştir ve teleskoplar için bir dönüm noktası olarak kabul edilir. Mercek teleskoplara kıyasla, ışığı mercek yerine içbükey aynalarla toplar ve odaklar. Aynalarda renk dağılması olmadığından görüntüler daha net ve doğrudur. Büyük boyutlarda kolay üretilebilir olmaları sayesinde günümüzde çoğu gözlemevi bu teleskopların gelişmiş versiyonları kullanılır.
Katadioptrik Teleskoplar
Hibrit teleskoplar olarak da bilinen katadioptrik teleskoplar, hem aynalı hem de merceklidir. 20. yüzyılın başlarında geliştirilen bu optik aletler hem taşınabilir hem de yüksek görüntü kalitesine sahiptir. Optik sapma en düşük oranda olduğu için genellikle amatör gözlemciler tarafından tercih edilir.
Radyo Teleskopları
İlk olarak 1937’de geliştirilen radyo teleskopları, ışıktan ziyade radyo dalgalarıyla çalışır ve büyük çanak antenleriyle bilinirler. Diğer yer teleskoplarına kıyasla kullanıcı bulut, toz veya diğer hava olaylarından etkilenmeden gözlem yapabilir. Herhangi bir görsel sağlamasalar da evrenden gelen sesleri toplayarak galaksiler, pulsarlar ve kara delikler hakkında bilgi toplama kabiliyeti sunarlar.
X-Işını Teleskopları
Evrendeki en sıcak ve enerjik olayları gözlemlemek için icat edilmiş özel uzay teleskoplarıdır. İlk kullanımı 1970’de NASA tarafından fırlatılan ve “özgürlük” anlamına gelen Uhuru Uydusudur. X-ışını teleskopları ile kara delikler, nötron yıldızları veya süpernova kalıntıları gibi yüksek enerjili bölgeler gözlemlenebilir.
Uzay Teleskopları
Dünya atmosferinin neden olduğu optik bozulmalardan kaçınmak için yörüngeye yerleştirilen teleskoplardır. En bilinen örnek 1990’da Amerika’nın uzaya gönderdiği teleskop Hubble’dır. Bu tür teleskoplar, görünen ışığın yanı sıra morötesi ve kızılötesi dalga boyutlarında gözlem yapabilir. Ayrıca uzayda bulundukları için görseller daha net ve çok kaliteli olur.
Türkiye'deki Gözlemevleri
Türkiye’de şu an 12 tane gözlemevi bulunmaktadır. Bunlar:
Gözlemevi | Kuruluş Yılı |
Kandilli Rasathanesi | 1868/1911 |
İstanbul Üniversitesi Gözlemevi | 1935 |
Ankara Üniversitesi Gözlemevi | 1963 |
Ege Üniversitesi Gözlemevi | 1965 |
Çukurova Üniversitesi UZAYMER | 1991 |
TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi | 1997 |
ÇOMÜ Ulupınar Gözlemevi | 2002 |
Erciyes Üniversitesi UZAYBİMER | 2009 |
Atatürk Üniversitesi ATASAM | 2012 |
İnönü Üniversitesi Gözlemevi | 2012 |
Adıyaman Üniversitesi Gözlemevi | 2015 |
Eskişehir Teknik Üniversitesi Yunus Emre Gözlemevi | 2017 |
Ayrıca Atatürk Üniversitesi, Doğu Anadolu Gözlemevi de şu an yapım aşamasında.
Dünyanın En Büyük Teleskobu Nerededir?
Yer teleskobu olarak Large Binocular Telescope (LTM), uzay teleskobu olarak James Webb şu an için en büyük teleskoplardır. LTM’nin 8,4 metre, Webb’in ise 6,5 metre çapta lensi bulunur.
Ancak önümüzdeki yıllarda iki teleskopta birinciliklerini kaybedecekler. Çünkü NASA, SPHEREx ile James Webb’den daha kapsamlı bir uzay teleskobu yapıyor. Yer için ise Avrupa Güney Gözlemevi (ESO) ajansı Extremely Large Telescope’un 39 metre çaplı lensi ile 2029’da rekora gidecek.
Comments